Dünyanın ilk üniversiteleri Müslümanlara aittir

   859 yılında Fas'daki Fes şehrinde kurulan Câmi'ül-Kureviyyîn (Kureviyyîn Üniversitesi) bugün de faaliyette olan dünyanın en eski üniversitesidir. Endülüs'de 786 yılından itibaren faaliyete geçen Kurtuba Üniversitesi de,Avrupa'nın en eski üniversitesi idi. Fransız asıllı Papa II. Silvester (999-1003) buradan mezundur. Tunus'ta 726'da Kayruvan ve 732'de Zeytûne Üniversiteleri kuruldu. Bunları 972'de Kâhire'deki el-Ezher üniversitesi takip etmiştir.

     Câmilerden müstakil üniversitelerin kuruluşu XI. asra rastlar. Selçuklu Veziri Nizâmülmülk'ün kurulmasına ön ayak olduğu bu üniversitelere Nizâmiyye Medreseleri denir. İlki Bağdad'da 1067 senesinde kurulmuş; Isfahan, Rey,  Nîşâbur, Merv, Belh, Herat, Basra, Musul ve Âmul gibi şehirlerde şubeleri açılmış ve İmam Gazalî gibi meşhur âlimler buralarda müderrislik yapmıştır. Bunları Şam'da Selçuklu atabeyi Nûreddin Zengî'nin kurduğu Nûriyye Medreseleri takip etti. İlki 1168 tarihinde açılan bu medreseler, zamanla Şam ve Mısır'a yayıldı ve Osmanlı medreselerine model oldu.

   Bu devirde Hicaz'dan başka, Şam, Bağdad, Kâhire, Kayruvan, Kurtuba, Rey,Buhara, Semerkand, Herat, Tebriz, İstanbul, Kazan, Delhi gibi şehirler birer kültür merkezi idi. Meşhur ulemâ buralarda toplanmış; güçlü medreseler ve kıymetli kitap dolu kütüphâneler tesis edilmiş; kitap telifatı ve neşriyatı olabildiğine artmıştı. İlimde derinleşmek isteyenler, akın akın bu şehirlere koşar; çoğu aldıkları ilmi öğretmek maksadıyla tekrar memleketlerine dönerdi. İslâm âleminde, en basit köylerde bile ders okutup fetvâ veren, gerektiğinde dâvâ çözen derin âlimlere rastlanırdı.

     Bu kurumların ilk çekirdeğini peygamberimizin Mescid-i Nebevî'de kurduğu Suffa Mektebi oluşturmaktadır.  Hz. Muhammed (sav)  tebliğini Medine-i Münevvere'deki mescidinde yapardı. Burası İslâm tarihindeki ilk akademidir. Sahâbe-i kirâmdan bekâr olup eshâb-ı suffa denilen yetmiş kadarı devamlı Mescid-i Nebevî'de bulunur; Hazret-i Peygamber'in yanından hiç ayrılmazlardı. Kur'an-ı kerîm âyetlerini ve hadîs-i şerifleri zabteder; orada hazır bulunmayanlara bilahare tebliğ ederlerdi. Eshâb-ı suffa, İslâmiyetin uzak beldelere yayılmasında ve sonraki nesillere intikalinde en mühim rolü oynamıştır. Kabilelere gönderilecek muallimler de onlar arasın­dan seçilirdi. Bunlar, Kur'an âyetlerini ezbere bildikleri gibi; din ilimlerine de vâkıf idiler.

    Avrupa'nın bilinen ilk üniversitesi Bologna 1088'de kurulmuştur. XII. asır ortalarında kurulan Paris Üniversitesi, ilk zamanlar çok iptidaî şartlarda, açık meydanlarda, mevsim kışsa yere serili samanların üzerinde öğrenim verirdi ve ilk binasına 1215 yılında kavuşmuştur. Buradan kovulan İngiliz talebelerin İngiltere'de kurduğu Oxford (1167) ve Cambridge (1318) ile İtalya'nın Pavia (1361) ve Almanya'nın Heidelberg (1386) üniversiteleri,Hıristiyan Avrupa'nın ilk yüksek öğretim kurumlarıdır.